Categorie: Dialoog

Om een idee te krijgen van wat een Bohmiaanse Dialoog is, stelden we een aantal ervaren dialoogbegeleiders vanuit verschillende landen de bovenstaande vraag. 

Hun genereuze antwoorden delen we in een reeks van acht berichten op deze website.

• Juliane Tissen is een ervaren dialoogbegeleider en heeft het afgelopen jaar met een groep Bohmiaanse dialoog gevoerd en is nu met een tweede groep begonnen, inclusief de lessons learned van het afgelopen jaar. Juliane integreert muziek en improvisatie in haar dialoogwerk.
• Thomas Klug, Duitsland: ervaren dialoogbegeleider, actief in bedrijfsleven om daar meer dialoog te brengen, richtte in 2017 de Dialogakademie in Duitsland op met twee anderen, combineert dialoog met Theory U.
• Beth Macy, USA: David Bohm expert en ook al tientallen jaren actief als dialoogbegeleider, schrijft op dit moment een boek over Bohm en dialoog, startte in 2018 een onlinegroep die maandelijks online bijeenkomt voor “Bohm inspired dialogue”.
• Marie-Eve Marchand, Canada: ervaren dialoogbegeleider/trainer op gebied van Bohmiaanse dialoog, leidde veel mensen op, schreef boek ”The Spirit of Dialogue in a Digitel Age”. Het collectief Dialègs heeft haar werk voortgezet, nu ze rustiger aan doet.
• Kees Voorberg: ervaren dialoogbegeleider die samen met Eelco de Geus het Dialoogproceswerk ontwikkelde en veel mensen in Nederland heeft opgeleid. Hij schreef met Eelco het boek “In Dialoog”.
• Floris Rommerts, Independant Executive, Therapeutic, Spiritual and Allround Coach.
• Hugo Skoppek, dialogue practitioner, trainer, coach.

Op 10 september hebben we in Utrecht een Bohmiaanse dialoog gevoerd. Op 17 oktober 2023 doen we dat online.

Op 15 juni voerden we een online gesprek over het bouwen van een bedding. De aantekeningen delen we graag.

Bohmiaanse Dialoog of door Bohm geïnspireerde dialoog, is gebaseerd op het gedachtengoed van David Bohm.

(Wilkes-Barre, USA, 20 december 1917 – Londen UK, 27 oktober 1992)

Hij was een in de Verenigde Staten geboren theoretisch fysicus en filosoof, die belangrijke bijdragen leverde op het gebied van de kwantumtheorie, neuropsychologie en de filosofie. Zijn interesse richtte zich voornamelijk op de aard van de werkelijkheid in het algemeen en van het bewustzijn in het bijzonder als een samenhangend geheel, dat volgens Bohm nooit statisch of volledig is. (Bron: Wikipedia)

door Juliane Tissen, info@cedercoaching.com

Sinds ik mij bezig houd met dialoog ben ik nieuwsgierig ernaar om de dialoog te beoefenen zoals David Bohm deze heeft beschreven: zonder vooraf vastgelegd thema. Ik heb dialoog voornamelijk met teams beoefend en in deze situaties was er altijd een concreet thema.

Van september 2022 tot maart 2023 hebben wij in Maastricht maandelijks in een groep van 9 mensen onderzocht hoe wij de “Dialoog zonder thema” kunnen beoefenen. Bij het creëren van een bedding is in mijn ogen een veilige ruimte waarin iedereen ontspannen aanwezig kan zijn een belangrijk gegeven. Inhoudelijk heb ik de volgende begrippen van Bohm toegelicht:

• Dialoog: Dia betekent door/achter en niet twee. Logos is het woord.
• Tacit ground: Als we ons tijd gunnen, kunnen we ervaren dat gedachten vanuit een stille grond in onszelf opduiken. “Thought is emerging from the tacit ground and any fundamental change in thought will come from the tacit ground.” 
• Coherent tacit ground: ontstaat door de dialoog en creëert verbinding.
• Communiceren betekent letterlijk: iets gemeenschappelijks MAKEN. Dat gaat dus verder dan informatieoverdracht.
• Shared meaning: het denken transparant maken, delen van jouw ervaring ipv kennis. Welke betekenis heeft iets voor jou? “Shared meaning is the cement that holds society together.”
• Fragmentatie: het proces van het denken onder de loep nemen: denken is constante stroom, die van binnen en van buiten wordt gevoed met informatie. Toch denkt het denken dat het ons mede deelt hoe de dingen zijn. Fragmentatie betekent, dat wij bepaalde dingen kiezen uit dit denkproces en hier betekenis aan koppelen. Hieruit ontstaan meningen en houdingen die vervolgens b.v. de structuren van onze samenleving bepalen. Wij identificeren ons hiermee en bevragen deze structuren niet meer. In dialoog kun je dit onderzoeken. Als betekenis in een groep vrij kan stromen ontstaat er iets nieuws dat er tot dan toe niet bestond. Hieruit ontstaat verbinding tussen de leden van de groep.
• Dialoog is geen therapie. 

Praktisch kader

• Gesprekssymbool: vertraging, stille mensen krijgen evenveel ruimte als de snelle sprekers
• Check-in: Hoe zit ik er nu bij? Wat speelt er nu door mijn hoofd? Hoe voel ik me nu/vandaag? 
• Daarna is de ronde open, wie iets wil zeggen, neemt de steen.
• Begin met wat er nu in je opkomt. Je hoeft niet compleet te zijn. Een verhaal stoot het andere aan.
• Een vraag hoeft niet te worden beantwoord, maar kan wel belangrijke informatie zijn.
• Je hoeft het niet met de ander eens te zijn. Onderzoek wat maakt dat je dit zo denkt? De ruimte in het midden kun je (symbolisch) gebruiken om naar iets te kijken.
• Je mag je stemming of actuele gevoelens delen.
• Je hoeft niet te reageren op de spreker voor jou
• Rol van de dialoogbegeleider: proces bewaken en inhoudelijk gelijkwaardig.

In deze eerste reeks dialogen hebben wij geen (opkomend) thema vastgelegd. Uit de check-in kristalliseerden zich telkens onderwerpen uit, die vanzelf door de groep werden opgepakt en verdiept. Voor sommigen leverde dit een als zeer prettig ervaren dialogische ruimte op. Deze ruimte maakte verbinding met jezelf en de ander ervaarbaar. Anderen verloren zich in de verschillende gesprekslijnen, hun hoofd zat vol door te veel informatie. De steen werkte voor de meesten prettig, maar haalde in mijn ogen te veel de stroom eruit. Bovendien kon het gebeuren dat minder ervaren dialoog deelnemers te lang aan het woord waren en de verbinding met de groep kwijt raakten.

In april en mei waren er 2 nieuwe dialoogavonden. De groep was open voor nieuwe deelnemers. Vanaf juni is de groep weer een vaste groep tot december 2023.

In deze 2e reeks heb ik voor de volgende wijzigingen gekozen:

• Na de check-in kiest de groep samen een thema dat voortkomt uit ieders inbreng in de check-in. Er wordt een onderzoeksvraag geformuleerd.
• Individuele inbreng dient het collectief. Wat kunnen wij van jouw verhaal leren? Wij dragen samen de verantwoordelijkheid om elkaar hieraan te herinneren.
• Dialoog zonder gesprekssymbool. 
• Elke dialoog-avond 1 basisprincipe dialoog (zoals beschreven door Leerweg Dialoog, Renate van der Veen en Olga Plokhooij) toelichten: gelijkwaardigheid, onderzoeken, aandachtig luisteren, je uitspreken, zijn met wat er is, oordeel uitstellen, vertragen en verstillen.

Het laatste half uur van de avond gebruiken wij voor improvisatie op makkelijk te bespelen instrumenten. Dit geeft rust om de woorden te laten zakken en elkaar spelend waar te nemen.

---

Juliane Tissen is een ervaren dialoogbegeleider en heeft het afgelopen jaar met een groep Bohmiaanse dialoog gevoerd en is nu met een tweede groep begonnen, inclusief de lessons learned van het afgelopen jaar. Juliane integreert muziek en improvisatie in haar dialoogwerk. Haar bedrijf heet Ceder.

Bohm Dialogue is a specific form of conversation that tries to help participants to deeply understand the different positions that are in the room.
It is less about convincing but more about understanding and by this overcoming fragmentation of positions and perspectives.

Dialogue helps participants to observe their own thinking and the thinking of the others. This can lead to questioning your own mental models and developing your consciousness.

As one precondition for being prepared doing this, you need a safe space for opening up and saying things that could make you vulnerable. If that is possible you are really speaking from your heart which will help to have a generative conversation. Then you are not talking from your specific role in an organisation but you are speaking as a human being from heart to heart.

You can find a longer article on Bohmian Dialogue by Thomas via this link.

---

Thomas Klug, Duitsland: ervaren dialoogbegeleider, actief met Cogitamus in bedrijfsleven om daar meer dialoog te brengen, richtte in 2017 de Dialogakademie in Duitsland op met twee anderen, combineert dialoog met Theory U.

By Beth Macy, dbethmacy@aol.com, Houston USA, June 2023

I’m in the midst of an experiment in developing a container, and this will be a description from the midpoint, all still in process!

The Pari Center in Pari, Italy is offering an online six-session series entitled “Beyond Bohm” in July of this year, and I was requested to organize one of the six sessions.  It will be an all-women dialogue on the topic of The Heart of Dialogue.  Here is the description that will be included in Pari’s announcement:

What is the heart?  In physiology, as far back as human records go, heart has been thought of as the core of the physical body, the sine qua non of life.  Metaphorically, the heart has been considered as that which brings about the coursing of spirit, meaning and emotion throughout one’s person, one’s relationships and one’s community.  It is the flow of life at both individual and collective spheres.  David Bohm’s description of dialogue also refers to an essential flow: that of “meaning moving through.”  Does dialogue, as well, have a heart, an essential core, through which a developing meaning flows?  What might emerge as our all-women dialogue gestates this question?

My dilemma has been how to create a container of the ten women in the dialogue group who, although all with deep experience in dialogue, mostly have never met.  The topic itself is deep and needs a strong container.  It’s risky! Especially since this is not intended to be a long-term dialogue group.  We don’t have the latitude of development over time, and certainly, that has its upsides and downsides.

We had our introductory session a few days ago, and after our process described below, the group consensus was to trust our selves to be able do justice to the intent of our charge and to stay fresh with it for our July online dialogue.  So, one shot at developing container!

Here is how we proceeded with our introductory, relationship-building session.  Beforehand, I had sent this request to all participants:  

Tell us a very brief (about three minutes max) story about some experience in your life that touched your heart.

My hope with this starting question was for each person to share from within herself something personal, something with emotional and somatic feeling and with meaning.  All of those are key ingredients in the development of container, at least that’s seems to be so in my reflections of what underlies an effective container.  As well, I hoped we would broach the topic of “heart” at a personal level, while not wearing out the topic before we get to our live dialogue in July.

I started the story-telling in order to role model what level of depth I hoped we could entertain.  The stories all were deep and touching, some of them had never been told before.  We surprised ourselves by what we told.  After each one we paused and held the silence as long as the story-teller wished so what we heard and felt could soak in.  On one hand what we shared was very different and individual. And yet on the other hand seemed to center around key meanings.  I found this so while on an early morning walk the next day…the very meanings that had carried the stories the day before – things like nurturance, risk, love, the pain of loss, new starts, home, trust – played themselves out with a storyline specific to my day and yet the core of the stories fit into the bouquet of meanings from the previous day.  Lots to ponder there about individuality of stories in contrast with the ubiquity of meaning.  It seems that the various stories and meanings had begun weaving together and were poignant enough that they acted like sentinels in my mind to illuminate their presence and the initial possibility of the group’s container. I wonder if that’s the natural development of container in a longer-term dialogue, i.e., individuality and collective woven inseparably together.

Now it’s two months until our July dialogue.  I feel the container has had a good start.  Will this start be strongly enough woven to hold through this break in time and to enable a deep delving into the heart of dialogue?

By the way, I can invite friends to attend the online dialogue at no charge, so if you want to see the end of this experiment, send me your name and email.

---

Beth Macy, USA: David Bohm expert en ook al tientallen jaren actief als dialoogbegeleider, schrijft op dit moment een boek over Bohm en dialoog, startte in 2018 een onlinegroep die maandelijks online bijeenkomt voor “Bohm inspired dialogue”.

by Marie-Eve Marchand, Ph.D., Montreal Canada, June 2023, Author of The Spirit of Dialogue in a Digital Age (2019)

When I started to practice Bohm dialogue in the 1990’s, many aspects of this way of communicating appeared rather mysterious to me. One of the concepts that I struggled with was “the container”. I had this image of us being trapped together in a sort of shipping container– a rather rigid form that would protect us while keeping us prisoners. That was not an appealing image for me. When I came to understand that the container refers to an invisible structure of values and aspirations, I saw the importance of creating a container that is safe and yet not so safe that all fall asleep in the comfort of a warm place where every idea or way of being is accepted, unchallenged. I also understood that the job of building the container is an on-going process.

A person who joins a dialogue group of the type inspired by David Bohm, has usually some idea of what it is all about through readings and conversations with those who already practice this form of communication. Typically, the method attracts people who have in common some values concerning the importance of listening, of examining assumptions and of speaking one’s truth. Aspiring practitioners tend to share beliefs in the interconnectedness of all beings and in the creative power of a group that meets with respect and authenticity.

Even with such a common base to start with, at the beginning, the container is fragile because it is made of personal representations of these values and of individual preferences regarding their manifestation. These may differ greatly. We rarely disagree on ultimate values but often on values related to how they ought to be embodied. For instance, not all persons have the same sensitivity to their viewpoint being questioned in a group process.

What a person would call authentic, another would call brutal even if both agree that we have to leave our egos at the door when we come to a dialogue. Questions related to intimacy versus “impersonal fellowship” are often revisited as well as the group evolves. 

In a group dialogue that is fully alive, we build the container the best we can with the materials available to our consciousness at different moments. It is never a finished task. As we grow together, we become more and more agile in picking up subtle differences and voice them for examination.

Over the past 20 years, I have trained hundreds of people in the practice of Bohm dialogue and created a number of on-going dialogue groups. I ask those who are interested in the practice to participate in a two-day training session where they learn the essential elements of this type of dialogue. In that learning context, we start practicing dialogue and building the container that will evolve as we ourselves evolve.

---

Marie-Eve Marchand, Canada: ervaren dialoogbegeleider/trainer op gebied van Bohmiaanse dialoog, leidde veel mensen op, schreef het boek ”The Spirit of Dialogue in a Digital Age”. Het collectief Dialègs heeft haar werk voortgezet, nu ze het rustiger aan doet.

door Kees Voorberg, juni 2023, keesvoorberg@gmail.com

Ik heb zelf geen ervaring als begeleider van een echte Bohmiaanse dialoog^[i] (BD). Wel heb ik een aantal ervaringen als deelnemer aan een BD. In ‘Dialoogproceswerk’^[ii], een vorm van dialoog die Eelco de Geus en ik ontwikkeld hebben, samen met de deelnemers aan vijf opleidingsgroepen, hebben we wel een aantal uitgangspunten van de BD geheel of gedeeltelijk overgenomen. We streven niet naar een doel in de zin van een concrete uitkomst van de dialoog, alle aanwezigen bij de dialoog zijn ook deelnemers aan de dialoog, de begeleider heeft geen sturende rol in de dialoog. Maar daarmee is dialoogproceswerk nog geen ‘echte BD’. Bovendien hanteren we ook andere uitgangspunten, die niet in BD zijn terug te vinden. Dus dialoogproceswerk heeft wel verwantschap met de BD, maar valt er niet mee samen.

Ik ben 4 of 5 keer deelnemer geweest aan een BD. In dit artikel beschrijf ik mijn eerste, en meest indrukwekkende ervaring als deelnemer en hoe de uitgangspunten van BD daar gehanteerd werden. Het gaat om een ervaring van meer dan 10 jaar geleden, dus het kan zijn dat mijn beschrijving ervan vervormd is, omdat mijn geheugen er hier en daar iets aan veranderd heeft.

De dialoog die ik hier beschrijf maakte deel uit van een zomers theaterfestival in Den Bosch. Ik ging erheen, samen met collega-dialoogproceswerker Hetty Oostijen. We kochten kaartjes voor de BD, zoals anderen kaartjes kochten voor andere voorstellingen en ontmoetten de deelnemersgroep op de plek waar de andere activiteiten van het theaterfestival plaatsvonden. Vandaar wandelden we met de hele groep door de binnenstad van Den Bosch naar een kapel, waar de BD zou zijn. Sommige mensen kenden elkaar, maar de meesten waren vreemden voor elkaar. Bij de kapel aangekomen namen we met de hele groep plaats op het balkon, waar we in een grote cirkel konden zitten en over de rand van de balustrade de ruimte beneden konden zien, waar de BD zou plaatsvinden. In mijn herinnering waren we met een groep van tussen de 25 en 30 mensen, inclusief de begeleider en enkele assistenten. De introductie duurde ongeveer 20 minuten. De begeleider legde uit wat de bedoeling was, in lijn met de beschrijving in ‘Dialogue, a Proposal’. Een paar belangrijke punten: 

• Het doel van de dialoog was om meer bewustzijn te krijgen over de onderliggende processen, die in onze groep speelden,
• Het doel was NIET om tot een bepaalde uitkomst of resultaat te komen,
• Vanaf het moment dat we naar beneden gingen om met de BD te beginnen, waren de begeleiders in precies dezelfde rol als alle andere deelnemers. Met andere woorden: vanaf dat moment waren er geen begeleiders meer in de groep en moest de groep zichzelf begeleiden.
• Wie naar de wc moest kon dat doen en weer terugkomen.
• Het was niet toegestaan om vanwege een andere reden de groep te verlaten. Wie dat wel deed mocht niet meer terugkomen.
• De BD zou 3 uur duren. Daarna zou er een uitgebreid ‘walking dinner’ voor ons klaarstaan op het balkon. Er was dan gelegenheid om na te praten gedurende de resterende tijd van de 5 uur die de ‘voorstelling’ zou duren.

Na de uitleg was er gelegenheid om vragen te stellen, waar een aantal mensen gebruik van maakten. Ik herinner me de vragen niet meer; wel dat de vragen naar mijn idee zorgvuldig beantwoord werden.

Toen alle vragen naar bevrediging beantwoord waren kwam er een belangrijk punt. De begeleider vroeg iedere van ons persoonlijk of we op basis van alles wat we nu wisten ‘ja’ of ‘nee’ zeiden tegen deelname aan deze BD. Een enkeling vroeg nog om aanvullende uitleg en daarna ging de begeleider de groep rond met zijn vraag. Eén deelnemer zei ‘nee’ en verliet na een korte toelichting de groep. Alle anderen zeiden ‘ja’.

Daarop gingen we met de groep naar beneden. De kapel was een tamelijk kale ruimte waarin we in een kring gingen zitten. Er waren verder geen rituele elementen aanwezig. In het midden van de kring stonden twee kratten met flessen mineraalwater voor ons gebruik.

Aan de dialoog zelf heb ik na zoveel tijd niet veel concrete herinneringen meer. Er waren periodes met levendige gesprekken en andere periodes, waarin het gesprek wat kabbelde. De begeleiders hielden zich aan de afspraak om als gewone deelnemers te participeren. Soms ging het gesprek over wat er in de groep als geheel en/of bij individuele deelnemers gebeurde. Soms ging het over thema’s ‘in de wereld’. Van die laatste herinner ik me nu een intensieve uitwisseling over antisemitisme en de sterke persoonlijke betrokkenheid van een van de deelnemers bij dat onderwerp. Iedereen die aan de BD begonnen was is er tot het einde bij gebleven.

Na 3 uur werd de BD beëindigd. We gingen met de hele groep naar het balkon waar een goed verzorgde maaltijd van een cateraar op ons stond te wachten en waar er ook wat andere drankjes dan mineraalwater beschikbaar waren. Ik herinner me dat daar een prettige, vrije, open sfeer was, waarin er meer persoonlijke contacten ontstonden en waar in tweetallen of kleine groepjes werd nagepraat over de dialoogervaring en alles wat er verder leefde. Het was voor mijn gevoel een belangrijk onderdeel van de BD. Een gelegenheid om langzaam ieder op zijn of haar eigen manier de ervaring wat te laten bezinken en terug te komen in de wereld buiten de BD.

Ook al kan ik me inhoudelijk niet veel meer herinneren van wat er in de dialoog aan de orde kwam, ik kijk erop terug als een waardevolle ervaring, waarvan ik blij ben dat ik die heb meegemaakt. Belangrijke elementen daarin waren de heldere uitleg aan het begin, het commitment van de deelnemers (en de mogelijkheid om alsnog te kiezen om niet mee te doen), de ruim beschikbare tijd en het volledig zelfsturend zijn van de groep.

Een belangrijk aspect van deze hele ervaring was de theatrale context waarin deze dialoog geplaatst was. Onderdelen daarvan waren de inbedding van de BD in het theaterfestival, de gezamenlijke wandeling naar de kapel, de voorbereiding op het balkon, het persoonlijk commitment van ieder van de ‘spelers’ (en de vrijheid om nee te zeggen), de nazit en de duidelijk regels. Door deze theatrale inbedding, maakten we allemaal deel uit van een ‘voorstelling’ terwijl we ook een authentieke dialoog voerden. Ik heb later nog een aantal BD’s meegemaakt, waarin deze theatrale context ontbrak en die voor mij minder betekenisvol waren, dan de hier beschreven ervaring. Ik denk dat dat alles te maken heeft met de zorgvuldige theatrale inbedding van deze BD.

---

^[i] David Bohm (1917-1992) heeft veel geschreven over dialoog, waardoor er veel interpretaties mogelijk zijn van wat een ‘Bohmiaanse dialoog’ is. In dit artikel ga ik ervan uit dat de Bohmiaanse dialoog de dialoogvorm is die beschreven wordt in het artikel ‘Dialogue: a Proposal’ van David Bohm, Donald Factor en Peter Garrett. http://www.david-bohm.net/dialogue/dialogue_proposal.html

^[ii] Zie Kees Voorberg en Eelco de Geus: ‘In Dialoog. Relatie-kwaliteit als bron van vernieuwing’, Milinda Uitgevers, 2^e druk 2022.

---

Kees Voorberg: ervaren dialoogbegeleider die samen met Eelco de Geus het Dialoogproceswerk ontwikkelde en veel mensen in Nederland heeft opgeleid. Hij schreef met Eelco het boek “In Dialoog”.

Op 15 juni 2023 kwamen dertien leden van het Dialoognetwerk Nederland online bij elkaar om te ontdekken wat essentieel is bij het creëren van een bedding voor Bohmiaanse dialoog. Het werd een rijke uitwisseling waarvan we enkele aantekeningen delen.

---

Een rijke uitwisseling van veel verschillende perspectieven op Bohmiaanse dialoog.

Enkele notities over bijdragen vanuit het hier-en-nu:

• spreken vanuit wat er nu in je leeft
• spreken vanuit wat je fysiek ervaart, wat je voelt
• spreken vanuit wat de omgeving in je oproept
• je waarheid spreken
• bij jezelf blijven
• soul talk, zielenspraak
• alles wat opkomt is OK
• wat is hier-en-nu? Je kunt blijven inzoomen, want op het moment dat je het “hebt” is het al voorbij.
• kan je dan “verhalen” inbrengen? 
• ja dat kan
• een verhaal dat een persoonlijke ervaring is
• een verhaal naar het hier-en-nu brengen
• een verhaal dat bijdraagt aan het onderzoek kan energie generen bij de deelnemers
• dat de groep het moment kan mee-ervaren
• en daarbij wel alert zijn op verbinding met de groep, hoe je verhaal bijdraagt 
• én daarbij heb je als deelnemer de verantwoordelijkheid aan te geven als je het niet meer kan volgen
• daar mag de inbrenger ook op rekenen om zichzelf te behoeden voor je verliezen in je eigen verhaal of herkauwen of vertellen om je te positioneren.
• is er een hier-en-nu van de groep of is het een collectie hier-en-nu’s van de individuen die deelnemen?

Enkele notities over de flow van een gesprek

• zonder franje
• een voortgaand proces
• een natuurlijk proces
• golfbeweging
• een eb en vloed
• van links naar rechts
• overgave aan het proces
• overal in kunnen meebewegen
• onderdeel zijn van een dans
• een ritme vinden of voelen
• liever geen of ruime tijdslimiet
• niet te veel format 
• spreekcultuur – bepaalde manier van bijdragen – eloquentie kan het moeilijk maken om te durven bijdragen 

Enkele notities over al dan niet een thema

• open
• in beginsel geen thema
• zijn we verslaafd aan het hebben van een thema in een gesprek: een vraag, een doel?
• soms alleen een check-in van 3-4 uur

Enkele notities over bedding

• de rivier maakt de bedding en de bedding maakt de rivier
• omkadering is nodig voor dialoog
• natuurlijke grondregels als respect en luisteren en elkaar proberen aan te voelen
• bedding is iets maken dat al aan het ontstaan is
• beslissen: hier wil ik zijn
• jezelf zijn
• oordeel uitstellen en daarop kunnen rekenen van anderen
• jezelf deelbaar opstellen (bereidheid persoonlijke te delen)
• evenwaardigheid
• opmerkzaamheid, waarnemen, alert zijn op de groep
• nederigheid in het onderzoeken en de kracht daarin
• je uitspreken
• helderheid in de kaders (verticaal), daarna openheid en weer helemaal loslaten (horizontaal)
• losgooien van de regels
• loslaten voorzichtigheid, vrijheid uitnodigen
• niet meer denken: doe ik het nu goed
• duidelijke scheiding tussen bedding bouwen en daadwerkelijke dialoog
• persoonlijk leiderschap
• spontane facilitatie – iedereen doet interventies wanneer nodig
• bedding is een fijner woord dan container
• alternatief is samen een mand vlechten

De woorden hier-en-nu, collectief, ik, bedding hebben in deze dialoog hun betekenis willen afschudden. Fris kijken. 

(Boh(e)mian dialogue)

door Floris Rommerts, 1 augustus 2023

Een jaar of 20 geleden maakte ik kennis met Bohm’s boekje “On Dialogue”, via het werk, dat ik al enige tijd deed voor en met Dialogos, toen met Bill Isaacs, Robert Hanig e.a. Ik was al gewend aan de nu gebruikelijke modellen “Polite-discussion/debate-explore-creative” en “Voice-Listen-Respect-Suspend” met Stilte als centraal punt.
Ik heb inmiddels “On Dialogue” drie keer gelezen. De eerste keer vooral als “filosofie”, de tweede keer zo’n 4 jaar geleden, nadat ik me intensief bezig had gehouden met o.a. non-dualisme en de afgelopen weken, na onze on-line dialoog van 15 juni.
Door de non-dualistische meditaties en onderzoekingen, las ik Bohm de tweede keer met verrassend nieuwe perspectieven, die, (en dat klinkt vreselijk wijsneuzerig) opeens overeenkwamen met mijn eigen ervaringen.

De laatste keer, als opmaat naar dit stukje, om er zeker van te zijn, dat mijn impressies van toen nog steeds golden.
Met de uitnodiging voor een Bohmiaanse on-line dialoog werd mijn nieuwsgierigheid geprikkeld door het gebruik van de naam Bohm. Hoe was een Bohmiaanse dialoog anders, dan de dialoog die ik al jaren gewend was ? Van de toegestuurde stukjes werd ik niet veel wijzer en ook collega’s konden niet precies de vinger leggen op de specifieke inbreng van Bohm. Spannend !
De laatste minutieuze lezing van On Dialogue en een email van mijn vriend en collega Robert Hanig bevestigden mijn vermoeden, dat vrijwel alle elementen, zoals die in de bovengenoemde modellen voorkomen, vermeld worden in dat boekje en dat de Dialogos-modellen inderdaad, via o.a. Peter Garrett (A New Kind of Dialogue), gebaseerd zijn op de gedachten en de praktijk van Bohm.
Maar ook, dat een element van persoonlijke transformatie zelden terugkomt in gesprekken, waaraan ik zelf deelnam. Wel was ik steeds gefascineerd door “de stilte”, maar tot de non-dualistische praktijk bleef een antwoord meer theoretisch dan praktisch.Mijn meest concrete bijdrage aan het boekje “the Tao of Dialogue” was de stelling, dat dialoog geen “methode” is, maar een staat van zijn.
Mooie stelling, maar wat betekent dat dan ?
Dat ben ik aan het uitzoeken in een schrijfsel met de werktitel Soul-Talk.
In het kort: we kunnen onszelf en anderen trainen in het voeren van prachtige gesprekken en al doende tot verdieping van de vraag “wie ben ik” komen.
We kunnen onszelf ook ontdekken als primair tijdloos, ruimteloos, naamloos etc. bewustzijn en vanuit dat (bewust)-zijn gesprekken voeren, waar nauwelijks enige discipline voor nodig is.
Daarbij onderscheiden we twee identiteiten. Het persoonlijke, dualistische (en zeer nuttige) ik in al zijn glorie en verwarring, en het transpersoonlijke perspectief, dat de verhalen, die we onszelf en elkaar vertellen kan zien en desgewenst kan veranderen of tijdelijk oplossen.
Het persoonlijke ik heeft regels en afspraken nodig, het andere perspectief nauwelijks.
Kunnen we ons op afroep identificeren met dat transpersoonlijke ? Zeker, al heeft dat meestal een regelmatige praktijk als basis nodig, de eerste “tijd”.
Als je bewust kennis hebt gemaakt met jezelf als stilte, ruimte, vrede, geluk etc. kun je ieder moment, waarin een gesprek dreigt te verdwalen a.h.w. de verwarring uitademen, je identificeren met het stilte-veld, om van daar uit opnieuw aan het gesprek deel te nemen, al dan niet verbaal.

Staat dat toevallig ook allemaal in Bohm ? Jazeker. Sla bijvoorbeeld zijn laatste hoofdstuk open, “Participatory Thought and The Unlimited”.
En na de her-her-lezing werd me duidelijk, dat een Bohmiaanse dialoog niet zozeer gebaseerd zou moeten zijn op wat Bohm deed, hoe interessant ook, maar vooral op waar Bohm zich mee identificeerde, gezien zijn geschriften en zijn gesprekken met iemand als Krishnamurti. En dat is een spirit van een vrije, explorerende, creatieve persoon. Vandaar mij subtitel “een Boh(e)miaanse dialoog”, waarin ieder haar of zijn eigen toon en avontuur inbrengt, naar de geest van mensen als Bohm.

Tot slot nog een paar punten, die me in het oog sprongen, deze laatste lezing:
Bohm heeft het vooral over lange en dynamische processen met relatief grote groepen. Processen, waarin “breakdowns” en andere strubbelingen een vitale rol spelen.
Met “Suspend” (opschorten), bedoelt hij vooral het tegen het licht houden van onze eigen en andermans oordelen en verhalen, dus niet alleen het uitstellen van het oordeel.
Weliswaar benoemen een aantal van ons het “geen agenda” als een typisch Bohmiaans element, maar hij spreekt wel over (soms lastige) processen om tot een “topic” te komen. Trouwens, Bohm heeft m.i. wel degelijk een fundamentele agenda, namelijk de transformatie van persoonlijk en wereldbewustzijn. “There is a reason for dialogue. We really need to have it”. Geen kattenpis.
“Listening” houdt ook in naar jezelf luisteren. Proprioceptie (zelfwaarneming) van lichaam, gevoelens en gedachten).
“Thoughting” vs. Thinking en “The art of thinking together”.
“Shared meaning does not mean we agree”.
Dialoog met agenda noemt hij weliswaar “limited dialogue”, maar is wel degelijk dialoog en zeker, als je staat van heel-zijn het uitgangspunt is.

Het was een mooi avontuur, het opzetten van deze Bohm.

florion@xs4all.nl