Categorie: Dialoog

Wat ontstaat er uit de verbinding met je bron?

 De zoom netwerkbijeenkomst van Dialoognetwerk Nederland op 27 juni 2024 was weer heel inspirerend.

De wijze waarop contact met mijn (of de) bron zich manifesteert is voor mij meer dan een interessant thema. Het gaat over een levensbepalende manifestatie die ik heel lastig onder woorden kan brengen, terwijl ik hem wel beleef. Een veilige plek om hierover met elkaar te pruttelen is dan ook een belangrijke voorwaarde om verder te komen. Geïnteresseerde deelnemers met commitment voor de discipline van het dialogisch gesprek gaven mij steun en stimulans om verder te komen in mijn beeldvorming, het doorvoelen en verwoorden. En zoals vaak bij zulke gesprekken, nemen de vragen toe en/of worden scherper. Zo wil ik graag verder op zoek naar: Hoe manifesteert zich de verbinding met mijn bron? Hoe kan ik er naar toe bewegen en beter herkennen dat ik er vanaf beweeg? 

In welke mate zijn de thema’s die ik momenteel vorm geef (of door mij heen ontstaan) gevolg van mijn contact met mijn bron? Zo lijkt het goed om nu maar ook later de thema’s waarmee ik me mee bezig houd eens in dialoog te bespreken. Welke thema’s blijven dan overeind als “bronthema” en welke blijken het niet te zijn? Wat doe/kan je met die inzichten?

Andere invalshoek van deze dialoog is  de notie dat je je inspanning voor een thema als eiland kan zien. Hoe neem ik waar dat naast het eiland (bronthema) dat ik bewoon er meer vergelijkbare eilanden zijn? Is verbing zoeken cq stimuleren tussen die eilanden dan een vanzelfsprekende voortzetting van wat stroomt vanuit jouw/de bron en onlosmakelijk verbonden aan de stroom waarin je zit ?

Het lijkt mij fantastisch om elkaar weer te ontmoeten. Ik draag met deze vragen graag bij aan de programmering van de netwerkdag op 6 oktober. Mooi om samen te beleven.

John van Balen

#dialoogactivist #DialoogNetwerkNederland #DialoogpleinNederland

Hoe creëer je een bedding voor een Bohmiaanse dialoog? (0)

Om een idee te krijgen van wat een Bohmiaanse Dialoog is, stelden we een aantal ervaren dialoogbegeleiders vanuit verschillende landen de bovenstaande vraag. 

Hun genereuze antwoorden delen we in een reeks van acht berichten op deze website.

  • Juliane Tissen is een ervaren dialoogbegeleider en heeft het afgelopen jaar met een groep Bohmiaanse dialoog gevoerd en is nu met een tweede groep begonnen, inclusief de lessons learned van het afgelopen jaar. Juliane integreert muziek en improvisatie in haar dialoogwerk.
  • Thomas Klug, Duitsland: ervaren dialoogbegeleider, actief in bedrijfsleven om daar meer dialoog te brengen, richtte in 2017 de Dialogakademie in Duitsland op met twee anderen, combineert dialoog met Theory U.
  • Beth Macy, USA: David Bohm expert en ook al tientallen jaren actief als dialoogbegeleider, schrijft op dit moment een boek over Bohm en dialoog, startte in 2018 een onlinegroep die maandelijks online bijeenkomt voor “Bohm inspired dialogue”.
  • Marie-Eve Marchand, Canada: ervaren dialoogbegeleider/trainer op gebied van Bohmiaanse dialoog, leidde veel mensen op, schreef boek ”The Spirit of Dialogue in a Digitel Age”. Het collectief Dialègs heeft haar werk voortgezet, nu ze rustiger aan doet.
  • Kees Voorberg: ervaren dialoogbegeleider die samen met Eelco de Geus het Dialoogproceswerk ontwikkelde en veel mensen in Nederland heeft opgeleid. Hij schreef met Eelco het boek “In Dialoog”.
  • Floris Rommerts, Independant Executive, Therapeutic, Spiritual and Allround Coach.
  • Hugo Skoppek, dialogue practitioner, trainer, coach.

Op 10 september hebben we in Utrecht een Bohmiaanse dialoog gevoerd. Op 17 oktober 2023 doen we dat online.

Op 15 juni voerden we een online gesprek over het bouwen van een bedding. De aantekeningen delen we graag.

Bohmiaanse Dialoog of door Bohm geïnspireerde dialoog, is gebaseerd op het gedachtengoed van David Bohm.

(Wilkes-Barre, USA, 20 december 1917 – Londen UK, 27 oktober 1992)

Hij was een in de Verenigde Staten geboren theoretisch fysicus en filosoof, die belangrijke bijdragen leverde op het gebied van de kwantumtheorie, neuropsychologie en de filosofie. Zijn interesse richtte zich voornamelijk op de aard van de werkelijkheid in het algemeen en van het bewustzijn in het bijzonder als een samenhangend geheel, dat volgens Bohm nooit statisch of volledig is. (Bron: Wikipedia)

Bohmiaans: Dialoog zonder thema (I)

door Juliane Tissen, info@cedercoaching.com

Sinds ik mij bezig houd met dialoog ben ik nieuwsgierig ernaar om de dialoog te beoefenen zoals David Bohm deze heeft beschreven: zonder vooraf vastgelegd thema. Ik heb dialoog voornamelijk met teams beoefend en in deze situaties was er altijd een concreet thema.

Van september 2022 tot maart 2023 hebben wij in Maastricht maandelijks in een groep van 9 mensen onderzocht hoe wij de “Dialoog zonder thema” kunnen beoefenen. Bij het creëren van een bedding is in mijn ogen een veilige ruimte waarin iedereen ontspannen aanwezig kan zijn een belangrijk gegeven. Inhoudelijk heb ik de volgende begrippen van Bohm toegelicht:

  • Dialoog: Dia betekent door/achter en niet twee. Logos is het woord.
  • Tacit ground: Als we ons tijd gunnen, kunnen we ervaren dat gedachten vanuit een stille grond in onszelf opduiken. “Thought is emerging from the tacit ground and any fundamental change in thought will come from the tacit ground.” 
  • Coherent tacit ground: ontstaat door de dialoog en creëert verbinding.
  • Communiceren betekent letterlijk: iets gemeenschappelijks MAKEN. Dat gaat dus verder dan informatieoverdracht.
  • Shared meaning: het denken transparant maken, delen van jouw ervaring ipv kennis. Welke betekenis heeft iets voor jou? “Shared meaning is the cement that holds society together.”
  • Fragmentatie: het proces van het denken onder de loep nemen: denken is constante stroom, die van binnen en van buiten wordt gevoed met informatie. Toch denkt het denken dat het ons mede deelt hoe de dingen zijn. Fragmentatie betekent, dat wij bepaalde dingen kiezen uit dit denkproces en hier betekenis aan koppelen. Hieruit ontstaan meningen en houdingen die vervolgens b.v. de structuren van onze samenleving bepalen. Wij identificeren ons hiermee en bevragen deze structuren niet meer. In dialoog kun je dit onderzoeken. Als betekenis in een groep vrij kan stromen ontstaat er iets nieuws dat er tot dan toe niet bestond. Hieruit ontstaat verbinding tussen de leden van de groep.
  • Dialoog is geen therapie. 

Praktisch kader

  • Gesprekssymbool: vertraging, stille mensen krijgen evenveel ruimte als de snelle sprekers
  • Check-in: Hoe zit ik er nu bij? Wat speelt er nu door mijn hoofd? Hoe voel ik me nu/vandaag? 
  • Daarna is de ronde open, wie iets wil zeggen, neemt de steen.
  • Begin met wat er nu in je opkomt. Je hoeft niet compleet te zijn. Een verhaal stoot het andere aan.
  • Een vraag hoeft niet te worden beantwoord, maar kan wel belangrijke informatie zijn.
  • Je hoeft het niet met de ander eens te zijn. Onderzoek wat maakt dat je dit zo denkt? De ruimte in het midden kun je (symbolisch) gebruiken om naar iets te kijken.
  • Je mag je stemming of actuele gevoelens delen.
  • Je hoeft niet te reageren op de spreker voor jou
  • Rol van de dialoogbegeleider: proces bewaken en inhoudelijk gelijkwaardig.

In deze eerste reeks dialogen hebben wij geen (opkomend) thema vastgelegd. Uit de check-in kristalliseerden zich telkens onderwerpen uit, die vanzelf door de groep werden opgepakt en verdiept. Voor sommigen leverde dit een als zeer prettig ervaren dialogische ruimte op. Deze ruimte maakte verbinding met jezelf en de ander ervaarbaar. Anderen verloren zich in de verschillende gesprekslijnen, hun hoofd zat vol door te veel informatie. De steen werkte voor de meesten prettig, maar haalde in mijn ogen te veel de stroom eruit. Bovendien kon het gebeuren dat minder ervaren dialoog deelnemers te lang aan het woord waren en de verbinding met de groep kwijt raakten.

In april en mei waren er 2 nieuwe dialoogavonden. De groep was open voor nieuwe deelnemers. Vanaf juni is de groep weer een vaste groep tot december 2023.

In deze 2e reeks heb ik voor de volgende wijzigingen gekozen:

  • Na de check-in kiest de groep samen een thema dat voortkomt uit ieders inbreng in de check-in. Er wordt een onderzoeksvraag geformuleerd.
  • Individuele inbreng dient het collectief. Wat kunnen wij van jouw verhaal leren? Wij dragen samen de verantwoordelijkheid om elkaar hieraan te herinneren.
  • Dialoog zonder gesprekssymbool. 
  • Elke dialoog-avond 1 basisprincipe dialoog (zoals beschreven door Leerweg Dialoog, Renate van der Veen en Olga Plokhooij) toelichten: gelijkwaardigheid, onderzoeken, aandachtig luisteren, je uitspreken, zijn met wat er is, oordeel uitstellen, vertragen en verstillen.

Het laatste half uur van de avond gebruiken wij voor improvisatie op makkelijk te bespelen instrumenten. Dit geeft rust om de woorden te laten zakken en elkaar spelend waar te nemen.


Juliane Tissen is een ervaren dialoogbegeleider en heeft het afgelopen jaar met een groep Bohmiaanse dialoog gevoerd en is nu met een tweede groep begonnen, inclusief de lessons learned van het afgelopen jaar. Juliane integreert muziek en improvisatie in haar dialoogwerk. Haar bedrijf heet Ceder.

Bohm Dialogue (II)

by Thomas Klug, June 2023 Germany, thomas.klug@cogitamus.eu

Bohm Dialogue is a specific form of conversation that tries to help participants to deeply understand the different positions that are in the room.
It is less about convincing but more about understanding and by this overcoming fragmentation of positions and perspectives.

Dialogue helps participants to observe their own thinking and the thinking of the others. This can lead to questioning your own mental models and developing your consciousness.

As one precondition for being prepared doing this, you need a safe space for opening up and saying things that could make you vulnerable. If that is possible you are really speaking from your heart which will help to have a generative conversation. Then you are not talking from your specific role in an organisation but you are speaking as a human being from heart to heart.

You can find a longer article on Bohmian Dialogue by Thomas via this link.


Thomas Klug, Duitsland: ervaren dialoogbegeleider, actief met Cogitamus in bedrijfsleven om daar meer dialoog te brengen, richtte in 2017 de Dialogakademie in Duitsland op met twee anderen, combineert dialoog met Theory U.

Bohmiaans: A Container Experiment (III)

By Beth Macy, dbethmacy@aol.com, Houston USA, June 2023

I’m in the midst of an experiment in developing a container, and this will be a description from the midpoint, all still in process!

The Pari Center in Pari, Italy is offering an online six-session series entitled “Beyond Bohm” in July of this year, and I was requested to organize one of the six sessions.  It will be an all-women dialogue on the topic of The Heart of Dialogue.  Here is the description that will be included in Pari’s announcement:

What is the heart?  In physiology, as far back as human records go, heart has been thought of as the core of the physical body, the sine qua non of life.  Metaphorically, the heart has been considered as that which brings about the coursing of spirit, meaning and emotion throughout one’s person, one’s relationships and one’s community.  It is the flow of life at both individual and collective spheres.  David Bohm’s description of dialogue also refers to an essential flow: that of “meaning moving through.”  Does dialogue, as well, have a heart, an essential core, through which a developing meaning flows?  What might emerge as our all-women dialogue gestates this question?

My dilemma has been how to create a container of the ten women in the dialogue group who, although all with deep experience in dialogue, mostly have never met.  The topic itself is deep and needs a strong container.  It’s risky! Especially since this is not intended to be a long-term dialogue group.  We don’t have the latitude of development over time, and certainly, that has its upsides and downsides.

We had our introductory session a few days ago, and after our process described below, the group consensus was to trust our selves to be able do justice to the intent of our charge and to stay fresh with it for our July online dialogue.  So, one shot at developing container!

Here is how we proceeded with our introductory, relationship-building session.  Beforehand, I had sent this request to all participants:  

Tell us a very brief (about three minutes max) story about some experience in your life that touched your heart.

My hope with this starting question was for each person to share from within herself something personal, something with emotional and somatic feeling and with meaning.  All of those are key ingredients in the development of container, at least that’s seems to be so in my reflections of what underlies an effective container.  As well, I hoped we would broach the topic of “heart” at a personal level, while not wearing out the topic before we get to our live dialogue in July.

I started the story-telling in order to role model what level of depth I hoped we could entertain.  The stories all were deep and touching, some of them had never been told before.  We surprised ourselves by what we told.  After each one we paused and held the silence as long as the story-teller wished so what we heard and felt could soak in.  On one hand what we shared was very different and individual. And yet on the other hand seemed to center around key meanings.  I found this so while on an early morning walk the next day…the very meanings that had carried the stories the day before – things like nurturance, risk, love, the pain of loss, new starts, home, trust – played themselves out with a storyline specific to my day and yet the core of the stories fit into the bouquet of meanings from the previous day.  Lots to ponder there about individuality of stories in contrast with the ubiquity of meaning.  It seems that the various stories and meanings had begun weaving together and were poignant enough that they acted like sentinels in my mind to illuminate their presence and the initial possibility of the group’s container. I wonder if that’s the natural development of container in a longer-term dialogue, i.e., individuality and collective woven inseparably together.

Now it’s two months until our July dialogue.  I feel the container has had a good start.  Will this start be strongly enough woven to hold through this break in time and to enable a deep delving into the heart of dialogue?

By the way, I can invite friends to attend the online dialogue at no charge, so if you want to see the end of this experiment, send me your name and email.


Beth Macy, USA: David Bohm expert en ook al tientallen jaren actief als dialoogbegeleider, schrijft op dit moment een boek over Bohm en dialoog, startte in 2018 een onlinegroep die maandelijks online bijeenkomt voor “Bohm inspired dialogue”.

Building the container in the practice of Bohm Dialogue (IV)

by Marie-Eve Marchand, Ph.D., Montreal Canada, June 2023, Author of The Spirit of Dialogue in a Digital Age (2019)

When I started to practice Bohm dialogue in the 1990’s, many aspects of this way of communicating appeared rather mysterious to me. One of the concepts that I struggled with was “the container”. I had this image of us being trapped together in a sort of shipping container– a rather rigid form that would protect us while keeping us prisoners. That was not an appealing image for me. When I came to understand that the container refers to an invisible structure of values and aspirations, I saw the importance of creating a container that is safe and yet not so safe that all fall asleep in the comfort of a warm place where every idea or way of being is accepted, unchallenged. I also understood that the job of building the container is an on-going process.

A person who joins a dialogue group of the type inspired by David Bohm, has usually some idea of what it is all about through readings and conversations with those who already practice this form of communication. Typically, the method attracts people who have in common some values concerning the importance of listening, of examining assumptions and of speaking one’s truth. Aspiring practitioners tend to share beliefs in the interconnectedness of all beings and in the creative power of a group that meets with respect and authenticity.

Even with such a common base to start with, at the beginning, the container is fragile because it is made of personal representations of these values and of individual preferences regarding their manifestation. These may differ greatly. We rarely disagree on ultimate values but often on values related to how they ought to be embodied. For instance, not all persons have the same sensitivity to their viewpoint being questioned in a group process.

What a person would call authentic, another would call brutal even if both agree that we have to leave our egos at the door when we come to a dialogue. Questions related to intimacy versus “impersonal fellowship” are often revisited as well as the group evolves. 

In a group dialogue that is fully alive, we build the container the best we can with the materials available to our consciousness at different moments. It is never a finished task. As we grow together, we become more and more agile in picking up subtle differences and voice them for examination.

Over the past 20 years, I have trained hundreds of people in the practice of Bohm dialogue and created a number of on-going dialogue groups. I ask those who are interested in the practice to participate in a two-day training session where they learn the essential elements of this type of dialogue. In that learning context, we start practicing dialogue and building the container that will evolve as we ourselves evolve.


Marie-Eve Marchand, Canada: ervaren dialoogbegeleider/trainer op gebied van Bohmiaanse dialoog, leidde veel mensen op, schreef het boek ”The Spirit of Dialogue in a Digital Age”. Het collectief Dialègs heeft haar werk voortgezet, nu ze het rustiger aan doet.

Een ervaring met Bohmiaanse Dialoog (V)

door Kees Voorberg, juni 2023, keesvoorberg@gmail.com

Ik heb zelf geen ervaring als begeleider van een echte Bohmiaanse dialoog[i] (BD). Wel heb ik een aantal ervaringen als deelnemer aan een BD. In ‘Dialoogproceswerk’[ii], een vorm van dialoog die Eelco de Geus en ik ontwikkeld hebben, samen met de deelnemers aan vijf opleidingsgroepen, hebben we wel een aantal uitgangspunten van de BD geheel of gedeeltelijk overgenomen. We streven niet naar een doel in de zin van een concrete uitkomst van de dialoog, alle aanwezigen bij de dialoog zijn ook deelnemers aan de dialoog, de begeleider heeft geen sturende rol in de dialoog. Maar daarmee is dialoogproceswerk nog geen ‘echte BD’. Bovendien hanteren we ook andere uitgangspunten, die niet in BD zijn terug te vinden. Dus dialoogproceswerk heeft wel verwantschap met de BD, maar valt er niet mee samen.

Ik ben 4 of 5 keer deelnemer geweest aan een BD. In dit artikel beschrijf ik mijn eerste, en meest indrukwekkende ervaring als deelnemer en hoe de uitgangspunten van BD daar gehanteerd werden. Het gaat om een ervaring van meer dan 10 jaar geleden, dus het kan zijn dat mijn beschrijving ervan vervormd is, omdat mijn geheugen er hier en daar iets aan veranderd heeft.

De dialoog die ik hier beschrijf maakte deel uit van een zomers theaterfestival in Den Bosch. Ik ging erheen, samen met collega-dialoogproceswerker Hetty Oostijen. We kochten kaartjes voor de BD, zoals anderen kaartjes kochten voor andere voorstellingen en ontmoetten de deelnemersgroep op de plek waar de andere activiteiten van het theaterfestival plaatsvonden. Vandaar wandelden we met de hele groep door de binnenstad van Den Bosch naar een kapel, waar de BD zou zijn. Sommige mensen kenden elkaar, maar de meesten waren vreemden voor elkaar. Bij de kapel aangekomen namen we met de hele groep plaats op het balkon, waar we in een grote cirkel konden zitten en over de rand van de balustrade de ruimte beneden konden zien, waar de BD zou plaatsvinden. In mijn herinnering waren we met een groep van tussen de 25 en 30 mensen, inclusief de begeleider en enkele assistenten. De introductie duurde ongeveer 20 minuten. De begeleider legde uit wat de bedoeling was, in lijn met de beschrijving in ‘Dialogue, a Proposal’. Een paar belangrijke punten: 

  • Het doel van de dialoog was om meer bewustzijn te krijgen over de onderliggende processen, die in onze groep speelden,
  • Het doel was NIET om tot een bepaalde uitkomst of resultaat te komen,
  • Vanaf het moment dat we naar beneden gingen om met de BD te beginnen, waren de begeleiders in precies dezelfde rol als alle andere deelnemers. Met andere woorden: vanaf dat moment waren er geen begeleiders meer in de groep en moest de groep zichzelf begeleiden.
  • Wie naar de wc moest kon dat doen en weer terugkomen.
  • Het was niet toegestaan om vanwege een andere reden de groep te verlaten. Wie dat wel deed mocht niet meer terugkomen.
  • De BD zou 3 uur duren. Daarna zou er een uitgebreid ‘walking dinner’ voor ons klaarstaan op het balkon. Er was dan gelegenheid om na te praten gedurende de resterende tijd van de 5 uur die de ‘voorstelling’ zou duren.

Na de uitleg was er gelegenheid om vragen te stellen, waar een aantal mensen gebruik van maakten. Ik herinner me de vragen niet meer; wel dat de vragen naar mijn idee zorgvuldig beantwoord werden.

Toen alle vragen naar bevrediging beantwoord waren kwam er een belangrijk punt. De begeleider vroeg iedere van ons persoonlijk of we op basis van alles wat we nu wisten ‘ja’ of ‘nee’ zeiden tegen deelname aan deze BD. Een enkeling vroeg nog om aanvullende uitleg en daarna ging de begeleider de groep rond met zijn vraag. Eén deelnemer zei ‘nee’ en verliet na een korte toelichting de groep. Alle anderen zeiden ‘ja’.

Daarop gingen we met de groep naar beneden. De kapel was een tamelijk kale ruimte waarin we in een kring gingen zitten. Er waren verder geen rituele elementen aanwezig. In het midden van de kring stonden twee kratten met flessen mineraalwater voor ons gebruik.

Aan de dialoog zelf heb ik na zoveel tijd niet veel concrete herinneringen meer. Er waren periodes met levendige gesprekken en andere periodes, waarin het gesprek wat kabbelde. De begeleiders hielden zich aan de afspraak om als gewone deelnemers te participeren. Soms ging het gesprek over wat er in de groep als geheel en/of bij individuele deelnemers gebeurde. Soms ging het over thema’s ‘in de wereld’. Van die laatste herinner ik me nu een intensieve uitwisseling over antisemitisme en de sterke persoonlijke betrokkenheid van een van de deelnemers bij dat onderwerp. Iedereen die aan de BD begonnen was is er tot het einde bij gebleven.

Na 3 uur werd de BD beëindigd. We gingen met de hele groep naar het balkon waar een goed verzorgde maaltijd van een cateraar op ons stond te wachten en waar er ook wat andere drankjes dan mineraalwater beschikbaar waren. Ik herinner me dat daar een prettige, vrije, open sfeer was, waarin er meer persoonlijke contacten ontstonden en waar in tweetallen of kleine groepjes werd nagepraat over de dialoogervaring en alles wat er verder leefde. Het was voor mijn gevoel een belangrijk onderdeel van de BD. Een gelegenheid om langzaam ieder op zijn of haar eigen manier de ervaring wat te laten bezinken en terug te komen in de wereld buiten de BD.

Ook al kan ik me inhoudelijk niet veel meer herinneren van wat er in de dialoog aan de orde kwam, ik kijk erop terug als een waardevolle ervaring, waarvan ik blij ben dat ik die heb meegemaakt. Belangrijke elementen daarin waren de heldere uitleg aan het begin, het commitment van de deelnemers (en de mogelijkheid om alsnog te kiezen om niet mee te doen), de ruim beschikbare tijd en het volledig zelfsturend zijn van de groep.

Een belangrijk aspect van deze hele ervaring was de theatrale context waarin deze dialoog geplaatst was. Onderdelen daarvan waren de inbedding van de BD in het theaterfestival, de gezamenlijke wandeling naar de kapel, de voorbereiding op het balkon, het persoonlijk commitment van ieder van de ‘spelers’ (en de vrijheid om nee te zeggen), de nazit en de duidelijk regels. Door deze theatrale inbedding, maakten we allemaal deel uit van een ‘voorstelling’ terwijl we ook een authentieke dialoog voerden. Ik heb later nog een aantal BD’s meegemaakt, waarin deze theatrale context ontbrak en die voor mij minder betekenisvol waren, dan de hier beschreven ervaring. Ik denk dat dat alles te maken heeft met de zorgvuldige theatrale inbedding van deze BD.


[i] David Bohm (1917-1992) heeft veel geschreven over dialoog, waardoor er veel interpretaties mogelijk zijn van wat een ‘Bohmiaanse dialoog’ is. In dit artikel ga ik ervan uit dat de Bohmiaanse dialoog de dialoogvorm is die beschreven wordt in het artikel ‘Dialogue: a Proposal’ van David Bohm, Donald Factor en Peter Garrett. http://www.david-bohm.net/dialogue/dialogue_proposal.html

[ii] Zie Kees Voorberg en Eelco de Geus: ‘In Dialoog. Relatie-kwaliteit als bron van vernieuwing’, Milinda Uitgevers, 2e druk 2022.


Kees Voorberg: ervaren dialoogbegeleider die samen met Eelco de Geus het Dialoogproceswerk ontwikkelde en veel mensen in Nederland heeft opgeleid. Hij schreef met Eelco het boek “In Dialoog”.

Bohmiaanse dialoog: Hoe je een bedding bouwt (VI)

Op 15 juni 2023 kwamen dertien leden van het Dialoognetwerk Nederland online bij elkaar om te ontdekken wat essentieel is bij het creëren van een bedding voor Bohmiaanse dialoog. Het werd een rijke uitwisseling waarvan we enkele aantekeningen delen.


Een rijke uitwisseling van veel verschillende perspectieven op Bohmiaanse dialoog.

Enkele notities over bijdragen vanuit het hier-en-nu:

  • spreken vanuit wat er nu in je leeft
  • spreken vanuit wat je fysiek ervaart, wat je voelt
  • spreken vanuit wat de omgeving in je oproept
  • je waarheid spreken
  • bij jezelf blijven
  • soul talk, zielenspraak
  • alles wat opkomt is OK
  • wat is hier-en-nu? Je kunt blijven inzoomen, want op het moment dat je het “hebt” is het al voorbij.
  • kan je dan “verhalen” inbrengen? 
  • ja dat kan
  • een verhaal dat een persoonlijke ervaring is
  • een verhaal naar het hier-en-nu brengen
  • een verhaal dat bijdraagt aan het onderzoek kan energie generen bij de deelnemers
  • dat de groep het moment kan mee-ervaren
  • en daarbij wel alert zijn op verbinding met de groep, hoe je verhaal bijdraagt 
  • én daarbij heb je als deelnemer de verantwoordelijkheid aan te geven als je het niet meer kan volgen
  • daar mag de inbrenger ook op rekenen om zichzelf te behoeden voor je verliezen in je eigen verhaal of herkauwen of vertellen om je te positioneren.
  • is er een hier-en-nu van de groep of is het een collectie hier-en-nu’s van de individuen die deelnemen?

Enkele notities over de flow van een gesprek

  • zonder franje
  • een voortgaand proces
  • een natuurlijk proces
  • golfbeweging
  • een eb en vloed
  • van links naar rechts
  • overgave aan het proces
  • overal in kunnen meebewegen
  • onderdeel zijn van een dans
  • een ritme vinden of voelen
  • liever geen of ruime tijdslimiet
  • niet te veel format 
  • spreekcultuur – bepaalde manier van bijdragen – eloquentie kan het moeilijk maken om te durven bijdragen 

Enkele notities over al dan niet een thema

  • open
  • in beginsel geen thema
  • zijn we verslaafd aan het hebben van een thema in een gesprek: een vraag, een doel?
  • soms alleen een check-in van 3-4 uur

Enkele notities over bedding

  • de rivier maakt de bedding en de bedding maakt de rivier
  • omkadering is nodig voor dialoog
  • natuurlijke grondregels als respect en luisteren en elkaar proberen aan te voelen
  • bedding is iets maken dat al aan het ontstaan is
  • beslissen: hier wil ik zijn
  • jezelf zijn
  • oordeel uitstellen en daarop kunnen rekenen van anderen
  • jezelf deelbaar opstellen (bereidheid persoonlijke te delen)
  • evenwaardigheid
  • opmerkzaamheid, waarnemen, alert zijn op de groep
  • nederigheid in het onderzoeken en de kracht daarin
  • je uitspreken
  • helderheid in de kaders (verticaal), daarna openheid en weer helemaal loslaten (horizontaal)
  • losgooien van de regels
  • loslaten voorzichtigheid, vrijheid uitnodigen
  • niet meer denken: doe ik het nu goed
  • duidelijke scheiding tussen bedding bouwen en daadwerkelijke dialoog
  • persoonlijk leiderschap
  • spontane facilitatie – iedereen doet interventies wanneer nodig
  • bedding is een fijner woord dan container
  • alternatief is samen een mand vlechten

De woorden hier-en-nu, collectief, ik, bedding hebben in deze dialoog hun betekenis willen afschudden. Fris kijken. 

Avonturen met Bohm (VII)

(Boh(e)mian dialogue)

door Floris Rommerts, 1 augustus 2023

Een jaar of 20 geleden maakte ik kennis met Bohm’s boekje “On Dialogue”, via het werk, dat ik al enige tijd deed voor en met Dialogos, toen met Bill Isaacs, Robert Hanig e.a. Ik was al gewend aan de nu gebruikelijke modellen “Polite-discussion/debate-explore-creative” en “Voice-Listen-Respect-Suspend” met Stilte als centraal punt.
Ik heb inmiddels “On Dialogue” drie keer gelezen. De eerste keer vooral als “filosofie”, de tweede keer zo’n 4 jaar geleden, nadat ik me intensief bezig had gehouden met o.a. non-dualisme en de afgelopen weken, na onze on-line dialoog van 15 juni.
Door de non-dualistische meditaties en onderzoekingen, las ik Bohm de tweede keer met verrassend nieuwe perspectieven, die, (en dat klinkt vreselijk wijsneuzerig) opeens overeenkwamen met mijn eigen ervaringen.

De laatste keer, als opmaat naar dit stukje, om er zeker van te zijn, dat mijn impressies van toen nog steeds golden.
Met de uitnodiging voor een Bohmiaanse on-line dialoog werd mijn nieuwsgierigheid geprikkeld door het gebruik van de naam Bohm. Hoe was een Bohmiaanse dialoog anders, dan de dialoog die ik al jaren gewend was ? Van de toegestuurde stukjes werd ik niet veel wijzer en ook collega’s konden niet precies de vinger leggen op de specifieke inbreng van Bohm. Spannend !
De laatste minutieuze lezing van On Dialogue en een email van mijn vriend en collega Robert Hanig bevestigden mijn vermoeden, dat vrijwel alle elementen, zoals die in de bovengenoemde modellen voorkomen, vermeld worden in dat boekje en dat de Dialogos-modellen inderdaad, via o.a. Peter Garrett (A New Kind of Dialogue), gebaseerd zijn op de gedachten en de praktijk van Bohm.
Maar ook, dat een element van persoonlijke transformatie zelden terugkomt in gesprekken, waaraan ik zelf deelnam. Wel was ik steeds gefascineerd door “de stilte”, maar tot de non-dualistische praktijk bleef een antwoord meer theoretisch dan praktisch.Mijn meest concrete bijdrage aan het boekje “the Tao of Dialogue” was de stelling, dat dialoog geen “methode” is, maar een staat van zijn.
Mooie stelling, maar wat betekent dat dan ?
Dat ben ik aan het uitzoeken in een schrijfsel met de werktitel Soul-Talk.
In het kort: we kunnen onszelf en anderen trainen in het voeren van prachtige gesprekken en al doende tot verdieping van de vraag “wie ben ik” komen.
We kunnen onszelf ook ontdekken als primair tijdloos, ruimteloos, naamloos etc. bewustzijn en vanuit dat (bewust)-zijn gesprekken voeren, waar nauwelijks enige discipline voor nodig is.
Daarbij onderscheiden we twee identiteiten. Het persoonlijke, dualistische (en zeer nuttige) ik in al zijn glorie en verwarring, en het transpersoonlijke perspectief, dat de verhalen, die we onszelf en elkaar vertellen kan zien en desgewenst kan veranderen of tijdelijk oplossen.
Het persoonlijke ik heeft regels en afspraken nodig, het andere perspectief nauwelijks.
Kunnen we ons op afroep identificeren met dat transpersoonlijke ? Zeker, al heeft dat meestal een regelmatige praktijk als basis nodig, de eerste “tijd”.
Als je bewust kennis hebt gemaakt met jezelf als stilte, ruimte, vrede, geluk etc. kun je ieder moment, waarin een gesprek dreigt te verdwalen a.h.w. de verwarring uitademen, je identificeren met het stilte-veld, om van daar uit opnieuw aan het gesprek deel te nemen, al dan niet verbaal.

Staat dat toevallig ook allemaal in Bohm ? Jazeker. Sla bijvoorbeeld zijn laatste hoofdstuk open, “Participatory Thought and The Unlimited”.
En na de her-her-lezing werd me duidelijk, dat een Bohmiaanse dialoog niet zozeer gebaseerd zou moeten zijn op wat Bohm deed, hoe interessant ook, maar vooral op waar Bohm zich mee identificeerde, gezien zijn geschriften en zijn gesprekken met iemand als Krishnamurti. En dat is een spirit van een vrije, explorerende, creatieve persoon. Vandaar mij subtitel “een Boh(e)miaanse dialoog”, waarin ieder haar of zijn eigen toon en avontuur inbrengt, naar de geest van mensen als Bohm.

Tot slot nog een paar punten, die me in het oog sprongen, deze laatste lezing:
Bohm heeft het vooral over lange en dynamische processen met relatief grote groepen. Processen, waarin “breakdowns” en andere strubbelingen een vitale rol spelen.
Met “Suspend” (opschorten), bedoelt hij vooral het tegen het licht houden van onze eigen en andermans oordelen en verhalen, dus niet alleen het uitstellen van het oordeel.
Weliswaar benoemen een aantal van ons het “geen agenda” als een typisch Bohmiaans element, maar hij spreekt wel over (soms lastige) processen om tot een “topic” te komen. Trouwens, Bohm heeft m.i. wel degelijk een fundamentele agenda, namelijk de transformatie van persoonlijk en wereldbewustzijn. “There is a reason for dialogue. We really need to have it”. Geen kattenpis.
“Listening” houdt ook in naar jezelf luisteren. Proprioceptie (zelfwaarneming) van lichaam, gevoelens en gedachten).
“Thoughting” vs. Thinking en “The art of thinking together”.
“Shared meaning does not mean we agree”.
Dialoog met agenda noemt hij weliswaar “limited dialogue”, maar is wel degelijk dialoog en zeker, als je staat van heel-zijn het uitgangspunt is.

Het was een mooi avontuur, het opzetten van deze Bohm.

florion@xs4all.nl

Dialoog in zijn contexten (VIII)

door Hugo Skoppek, augustus 2023

Opening Thoughts

This article was written in response to a question from a colleague of the Dialoog Netwerk Nederland “Hoe creëer je een bedding voor een Bohmiaanse dialoog?

At first, I did not consider myself competent enough to respond to such a request, since I had not studied Bohm that intensely. However, having read some of the responses from my colleagues, I felt inspired to re-visit Bohm’s writings and compare his findings with my own experiences.

So I took a closer look at the question: “How do you create a context or setting for a (Bohmian) dialogue?” On the one hand it could be understood as wanting to learn more about possible alternatives, i.e. in terms of more options how it could be done. On the other hand, it could mean a search for the ‘perfect’ setting in order to achieve a successful dialogue. I don’t think that I can respond to either or these interpretations, because no matter how many possible methods or techniques you may know to facilitate a dialogue, you are likely to find yourself in a unique conversation where none of these may apply. And if there was indeed a ‘perfect’ answer, it would preclude any creativity and freedom which I personally consider to be at the heart of dialogue.

Also the term ‘bedding’ may evoke different imaginations or meanings in different people: Bohm refers to its as ‘an open, free and empty space’, probably influenced by Jiddu Krishnamurti’s saying “The cup has to be empty to hold something1 . This corresponds very much with ‘vrije ruimte’2 used by the trio Jos Kessels, Erik Boers and Pieter Mostert. William Isaacs coined the term ‘container’, while Martin Buber refers to it as ‘Zwischen’3. Others interpret it as a safe space, a basket, a listening chamber, etc. or compare it to a river bed. As far as I am concerned, it does not matter what we call it. What all these metaphors have in common is a focus on what holds and not on what is being held.

Bohm also used the metaphor of the flowing stream or river4 to describe the “Undivided Wholeness in Flowing Movement” aka ‘stream of consciousness’. Bohm was well aware of “the notion that reality is to be understood as process is an ancient one, going back at least to Heraclitus “Panta rhea”5

It also struck me that Bohm frequently mentions Alfred Korzybski’s statement: “Whatever we say a thing is, it isn’t. … For the thing is always more than what we mean … and the thing is also different from what me mean.”6

I consider the riverbed as a metaphor for context as self evident, Korzybski’s statement may be more obscure. I shall return to it again in the end.

Differentiating Context

Let’s take a look at context of dialogue in the widest possible sense. Like the flourishing of a plant depends on local soil conditions, access to water, interaction with animals (particularly pollinators), as well as planetary influences, so may a dialogue be influenced by a variety of different aspects.

For the purpose of this article, I have sorted them into five groups, namely conception, the physical environment, structural arrangements, sensitive awareness and being present. While these groups can be clearly described in theory, practice shows that there are no distinct boundaries between between them, but gradual, i.e. flowing transitions from one to another. They should not be considered as categories, but as different landscapes we may encounter as we follow the flow of a river.

Conception

Conception may not be the most obvious to come to mind, when we speak about the context of and for dialogue. I have decided to include it here, because I experience that the way we visualize a dialogue to be has a potent influence on the flow and quality of the conversation. It is impossible to address all the details under this heading, as everything that is mentioned under the subsequent heading, can, of course, also be visualized.

Suffice it to emphasize here that is of vital importance to be crystal clear about target audience, i.e. who the dialogue is for, what the topic of the conversation is (most likely an underlying question to be answered) and the type of dialogue that is most suitable to serve that purpose.

Regarding the latter, I find Martin Buber’s differentiation7 extremely helpful. He recognizes a factual dialogue, an educational/therapeutic dialogue, and a fully mutual dialogue. As their names suggest, they all serve different purposes.

The factual dialogue (also referred to as a technical dialogue) occurs in any work situation where people focus on a common task in order to solve problems in the external world8. In the educational or therapeutic dialogue this focus shifts from the external object to the development or healing of another subject, a human being. In these kind of dialogues the relationships are not equal, but can be respectively described as human over matter or human over another human. While the human being in the educational/therapeutic dialogue is able to engage in the conversation in a co-creative manner, she surely lacks the knowledge or experience of the teacher she is subject to or of the therapist she has turned to for help.

Buber describes the fully mutual dialogue as an encounter of mature and equal human beings free of any purpose to solve problems in the material world or care for the body or soul of another human being. I understand this to be similar to what Bohm had in mind, when he refers to the bands of hunter-gatherers when they came together to talk with “no apparent agenda nor any predetermined purpose,”9 i.e. a ‘dialogue’ where one is required to shed personal and cultural infrastructures so as to allow a person to engage in ‘talk’ about an idea, a concept, an issue, a concern, in a setting that eschews fear and agendas and what has become widely and popularly known as talking ‘circles.’10 This kind of dialogue may not have any concrete purpose related to an expected outcome, but a purpose that expresses itself in a creative process such as in research, experiment or play.

Physical Environment:

It is easy to assume that physical aspects will be obvious to anybody, but I witness too many situations, where the physical environment is not really suited to having a fruitful conversation. By the physical environment I mean the space where the conversation takes place. Does the conversation take place outside in the open or is it being contained in a room? Being out in the open usually means more distractions due to traffic noise or the sounds of birds, etc. A room usually affords a quieter environment. But is the room big enough to seat everybody comfortably. Are the chairs comfortable to sit on for an extended period of time. Is the room bright enough to see each other? What is the room climate like? i.e. the air-quality, the room temperature, background noises?

Are appliances (black- or white-board, beamer, audio- or video-equipment, etc.) and materials (paper, pens, name badges, etc.) in good working order? Is there sufficient wall space to post the agenda or other notes and or drawings? Are drinking water and glasses easily available? Where are the toilets? Is the room aesthetically pleasing? We speak differently in a bleak basement room with small windows compared to a harmoniously decorated room with high ceilings and a view across a lake with snow covered mountains in the background.

Structural Arrangements

While the presence of comfortable chairs belongs to the physical aspects, the way the chairs are arranged falls under structural aspects. This was an issue during corona. Due to the safe distance requirement a room that usually could accommodate 20 people, barely afforded sufficient space for 10. Also, how are the chairs organized? Around a table or in a circle? Have you, as the organizer or facilitator chosen a chair from which you can easily oversee the entire room (or most of it) and the entrance door? Can everybody see the flipchart or screen? Can the temperature easily be adjusted? Can the windows be opened to let in fresh air?. Can disturbing appliances be switched off?

As a facilitator you are responsible to maintain a structure to achieve the objective of the conversation. In the first instance this may mean what is the objective of having the conversation: Are we just gathering information, exploring options, weighing the pros and cons of a possible solution, are we in the process of making a decision or negotiating a conflict. All these aspects demand a slightly different way of being dealt with. You may want to outline the necessary structure in a prepared agenda or draaiboek to serve as a reference or compass for the participants during the conversation. Depending what may be become aware of or sense (see the following heading) it may be necessary to add change or delete certain aspects of the agenda or script to ‘go along with the emerging flow’. Maintaining a clear understandable structure is essential so people know what is going on and what is expected of them.

In the beginning of a conversation, particularly when participants do not know each other, it is a good practice to allow every participant the same amount of uninterrupted time to speak.11 This gives introverts a sense of safety and time to think, while extroverts will have an opportunity to stop thinking and really listen instead. Incorporating small, but frequent breaks helps balancing these differences if they become a challenge.

Moments of silence allow participants to discover deeper levels of the conversation. So plan for them. They often make for a rewarding transition.

Sensitive Awareness

So far we have described the tangible physical environment and how we can arrange and manipulate it for the most fruitful outcome of the dialogue. What I mean by sensitive awareness is primarily related to the people involved in the dialogue. And irrespective of whether you are the facilitator or a participant, we can become aware of sensations that originate from other participants, as well as sensations that arise within ourselves. In theory this differentiation is easily described and understood, but in practice, it often happens that we (unconsciously) react to what other people say or how they say it – and before we know it, the other has reacted, too – and we may be just a simple misunderstanding escalates quickly into a conflict. When it comes to developing sensitive awareness, I found the works of Marshall Rozenberg extremely helpful. The four elements of non-violent communication12 are easily understood, but require continuous practice to apply them effectively in real life situations. What makes practicing sensitive awareness so essential is the fact, that we are usually not fully conscious of what we perceive, think, feel or do. As a result we often react quickly without taking time to reflect. However, “between stimulus and response there is a space. In that space is our power to choose our response. In our response lies our growth and our freedom.”13 I believe that recognizing this space is essential to understanding and practicing Bohm’s explicit indications related to suspension and proprioception.

Suspension

To get to this space, Bohm proposes to suspend our assumptions, so that we neither carry them out, nor suppress them14.

This – again – is easier said than done. The context of the physical environment and the structural arrangements can be easily described and clear instructions can be given to implement them. Regarding the sensitive awareness, this is not so. Irrespective of how well I may be able to describe them, to be able to implement them requires practice. This is no longer about passing on knowledge, but about learning new skills such as sound judgment and discernment.

I was fortunate to have been part of a group of dialogue practitioners that came together 2-3 times a year to practice dialogue. I was even more fortunate that the group was dominated by two members who ‘interfered’ in a way that was (at least in the beginning) not always appreciated. Interestingly enough, their ‘contributions’ were on the opposite side of a scale. On the one hand was a successful business man who intimidated the group on many occasions with emotional outbursts when he considered something irrational or not to his liking – on the other hand was an experienced business coach who impressed the group with his immediate, unsolicited analysis and explanations of a situation before other participants had a chance to fully realize what had happened.

These (and other incidents) had two effects. One on an individual level, another on the group level. When Bohm talks about suspension, he is primarily concerned with becoming aware of our own assumptions, reactions and automatisms and encourages us to suspend so that they do not disturb the group process. This type of suspension is indeed up to each individual and may even pass unnoticed by the other group members. However, the disturbing behavour of the two members described above were collectively felt and, following Ruth Cohn’s principle “disruptions have priority,” were collectively addressed. In effect we suspended the group process in order to deal with the individual disturbance (not the disturbing individual). There was a distinct shift from of talking about dialogue, to engaging in dialogue about what had happened between us. So we acknowledged the frustration, tried to free them of any personal charge and tried to understand the underlying issues. Bohm refers to the necessity of dealing with frustrations on several occasions “We have to share the consciousness that we actually have. We can’t just impose another one”. (emphasis in original text).15

Instead of addressing frustrations in the entire group, we sometimes found it helpful to engage in one-on-one conversations in which we could ‘mirror’16 each other more easily and learn from our different perspectives. Taking a genuine interest in each other and asking vital questions played an important role in learning from any disruptive encounters.

Practicing suspension in concrete real life situations was a valuable learning experience and demonstrated the fact that “The point of suspension is to help make proprioception possible …”17

Proprioception

Proprioception usually describes the sensation of body position and the movement of limbs by means of sensory perceptors. When Bohm borrows the term to also include the proprioception of thought, I find it difficult to follow him. On the one hand he appears more abstract and theoretical18, on the other hand he denies that there is a distinct observer19 20. Still, in his own intuitive manner he points towards the importance of (physical) feelings and that we may become aware of “what thought is” by practicing attention.

Let’s take a moment to consider the meaning of ‘feeling’ in a Bohmian manner: In Germanic languages, the primary meaning refers to our sense of touch by which we sense the world around us21. Other sensations relate to more inner perceptions, i.e. feeling warm or cold, well or ill, hungry or thirsty, pleasure or pain, etc. We also speak of emotions as feeling afraid, angry, happy, sad, etc. In relation to other people, we feel compassion, empathy, love, etc. And then there are moments when we feel that we have understood something without fully realizing what it is or how to put it into words. Such a hunch or inkling often finds clarification in an Eureka moment, when suddenly something new is revealed to us. As far as I am concerned this “Aha” moment may not yet be thinking, but clearly marks a transition from felt to mental experiences.

These examples show we employ the word ‘feeling’ in many different contexts and that it has a wide spectrum of meanings that go further than our five ordinary senses – or at least beyond how we usually make use of them.

When I was a student I came across a chapter in a book entitled “Inviting Anger in for Tea”.22 The author described the wisdom of emotions and what we can learn from them. The first lesson was to just be with your emotions instead of ignoring or fighting them – similar to what Rumi describes in his poem ‘The Guest House’:23

This being human is a guest house.
Every morning a new arrival.

A joy, a depression, a meanness,
some momentary awareness comes
as an unexpected visitor.

Welcome and entertain them all!
Even if they are a crowd of sorrows,
who violently sweep your house
empty of its furniture,
still, treat each guest honorably.
He may be clearing you out
for some new delight.

The dark though, the shame, the malice,
meet them at the door laughing,
and invite them in.

Be grateful for whoever comes,
because each has been sent
as a guide from beyond.

This sounds so paradox compared to how we usually conduct ourselves, but this message has served me well over the years to deal with stress, frustration, and other emotions. When I was younger, I took “time out” from confronting situations or conflicts at work. Often this proved sufficient to re-engage in a situation with a different, clearer mindset.

While taking “time out” served me as a good beginning, it is not enough to fully tap into the wisdom of emotions (or feelings). Over the years, I signed up for workshops to learn about handling stress, communication, body language, empowerment, leadership, change management, presentation skills, coaching, etc. Most of these workshops were knowledge focussed in so far as they taught certain methods and techniques, but failed to provide the experience as to when to apply them.

This changed when I met with the group of dialogue practitioners mentioned above. Instead of being satisfied with various theories, we wanted to know whether we could actually experience (i.e. feel) what an author was talking about? Could we recognize the elements of a particular theory in the actual interaction between ourselves? You could say that we were doing action research.

Among other things we discovered more subtle feeling hiding behind our basic emotions of anger, fear, joy, and sorrow. It took a substantial investment in time, a genuine interest in each other and a concerted effort to recognize the underlying feelings, acknowledge their existence and – as Rumi says – “welcome and entertain them all!” Luckily, we had developed a substantial amount of emotional credit amongst us that allowed us to talk about issues that had emerged between two or more people in the group itself and reflect on the same from a meta position.

Interestingly enough, it was only when people stopped clinging to their original emotion as a right and defending it as such that they could sense any underlying feelings. These ‘lasting moments’ were often marked by a striking stillness while the other participants simply sat there and held the space. It seemed like a paradox: By allowing themselves to be vulnerable, people actually seemed to discover their strength. This silence and holding the space for somebody else is beautifully captured in the movie “Ray”, when his mother refrains from helping him up after having fallen down, thus allowing him to rely on his other senses24. When these moments of silences occurred in the dialogue group, they also led to new insights, not just for the ‘speaker’, but also for the people holding the space. And like in the movie scene, these moments were followed by some form of relief – from something overwhelming to something liberating.

It could be argued that all this has nothing to do with proprioception in the Bohmian sense, because it relates to ordinary sense perception. Such an objection would indeed be justified. However, whatever people experienced in these silences was also accompanied by physical feelings that we are usually not very aware of it. Bohm describes these as “the heartbeat, blood pressure, the way you breathe, the way your body feels tense; and also the thoughts that go along with it.” I would argue that these changes in body functioning can be read and understood as a stimulus to make us aware of something else. Clearly, this is not always immediately apparent, but it we learn to become aware of these changes, we can consciously pause and investigate their possible meaning. I was recently intrigued by the title of a little book “Your body knows the answer25” and found it very helpful to get a sense of my feelings beneath my feelings. Again, this may not what Bohm had in mind as ‘proprioception of thought’, but I found it helpful in being becoming aware of and being able to suspend automatic reflexes, assumptions, preferences, prejudices and the like. And being able to sustain my own reactions, helps me to contain those of others. In this sense I want to conclude that the ultimate bedding for a dialogue is that which each person is able to hold and sustain.

Being Present

Bohm observed a widespread fragmentation in the world, not only in society as a whole, but also in each individual, that he believed caused “a general confusion of the mind, which creates an endless series of problems and interferences with our clarity of perception so seriously as to prevent us from being able to solve most of them. This assessment echos Einstein’s warning “that a new type of thinking is essential” in the atomic age “if mankind is to survive and move toward higher levels.”.26

Bohm was convinced that suspending our assumptions, prejudices, habitual reflexes, etc., and that being able to feel the wisdom of our body are essential to get us to these higher levels of consciousness. He elaborates how abstract thought can lead us astray, whereas tacit knowledge (i.e. the wisdom of the body) has the ability to get us back into balance.27 It is not only important what we think, but how we think.

So how do we change our thinking? There is an old saying that “you must change your thinking and become like little children.”28 Zen practitioners refer to this as a ‘beginner’s mind’, that allows us to see and hear things as if for the first time (as if we are suspending all previous knowledge). Pretend to be a child who knows nothing and questions everything. Such an original mindset implies that we also approach any participants as if they know nothing, because assuming or suspecting that they do would indicate prior knowledge (in this case ‘false’ knowledge) on our part.

If you find yourself reacting strongly to what somebody has said or done, chances are that you are no longer perceiving with an open mind, but are stimulated by your own pre-existing ideas. This is the time to suspend that stimulus and allow the space to open from which you can freely choose your response.

Suspending our past experiences also requires us to suspend any roles, functions, positions, achievements, awards, honors, etc. and meet as bare human beings. We need to perceive and recognize each other as equals. Any hierarchy in a dialogue refers to an existing world view that has nothing in common with the curiosity of the ‘beginner’s mind’. Engaging as equals means to be honest with each other and not present ourselves in a particular manner (neither as a kind idealist, nor as a powerful achiever), but be as who we truly are. That demands an enormous amount of courage, because we may experience this as being exposed and standing naked and vulnerable in front of others.- And yet, the courage to say ‘yes’ to who we are in those moments has a balancing effect on the situation, as if the speaker is invited or even aided by the listener to express a profound insight which even may cause the speaker to wonder what has just been said.

It appears to me that in moments like these the naive authenticity of the speaker meets with the true interest of the listener. This changes the quality of the dialogue as well as the relationship between the people and of each individual at the same time.

One of the ways to bring about such moments are described by Stephen Covey as empathic listening that “gets inside another person’s frame of reference. You look out through it, you see the world the way they see the world, you understand their paradigm, you understand how they feel.”29 According to David Henry Thoreau this is truly awe-some: “Could a greater miracle take place than for us to look through each other’s eyes for an instant?” Since we may not have the luxury of time to wait for miracles, we have to do the work in order to develop the necessary skills. So Covey continues “you listen with your ears, but you also, and more importantly, listen with you eyes and with your heart. You listen for feeling, for meaning. You listen for behavior. You use your right brain as well as your left. You sense, you intuit, you feel. … You have to open yourself up to be influenced”30. What Covey means by ‘sense, intuit, feel’ is pretty much in line of Bohm’s proprioception as a necessary skill, i.e. a power of discernment and sound judgment31 to better understand each other32.

Irrespective of the best preparation, the most beautiful physical, the most thought through agenda and extensive training in awareness, you will find yourself in situations that are challenging, because they do not go as anticipated. That’s life. However, this is where the power of discernment and sound judgement come into play.

Let me illustrate this with an example: I was asked to organize an interactive workshop for a women’s business association who wanted to learn more about sustainability. I talked with three of their board members and we decided on a plan that consisted of a brief presentation, in-depth conversations in small breakout groups based on mutual interest with a concluding plenary session to share the findings from the small groups and conclude.

At the time of the event it turned out that the participants were not interested in any brief presentation, neither in small group discussions, but wanted to explore the subject collectively among themselves in a group of about 25 people. Of course, I had some strong (internal) reactions to this newly emerged situation. I felt irritated confused, and uncomfortable and angry with the people for not adhering to the agreed upon agenda. At the same time I knew that insisting to proceed as planned would have the same effect on the keen energy in the room as a pin would have on a balloon.

So I stood there being stripped of all my crutches (i.e. everything I had prepared for that evening). I remember sweating and having a hard time swallowing. – I panicked within myself: “Now what?” – And this is exactly what I asked the participants: “Now, what is it you want to do.” Instead of carrying out my responsibility as agreed on paper, I was asked to show my response-ability in practice.

It turned out that we engaged in a lively conversation about a wide variety of aspects ranging from environmental concerns to technical options to feasible solutions, to social inequality, to economic models, to the well-being of society to the role we could each play in the situation we are in. Although we officially concluded the workshop on time, almost half of the people stayed on afterwards and continued the conversation over drinks.

I know for sure that I did not make a conscious rational decision to proceed that evening, but acted, on what I call intuition. I am confident that this is what Bohm describes as the tacit process or tacit knowledge.33

Closing Thoughts

The purpose of this essay was to elaborate on how to create a bedding for Bohmian dialogue. I hope that I was able to shed some light on the issue. However, I do want to remind ourselves that we have focussed on ‘what holds and not on what is being held’.

This resonates strongly with the comment of a colleague from the Dialoog Netwerk Nederland “the river makes the bed and the bed makes the river”. This is certainly true for actual rivers that have not been technically manipulated. It was also true for my flow of consciousness while writing this article. In the process I experienced a continuous alternating movement between sticking to the subject matter of ‘context’ and following my fascination of Bohm’s writing. In this sense I had a first-hand experience of “the bed makes the river and the river makes the bed.” I know that I have allowed myself to drift further on some occasion than sticking strictly to the subject of context. Some readers may experience this as drifting afield, others may appreciate the additional information. Still, I hope that all readers will appreciate the meaningful context of the whole that I have tried to convey.

Bohm himself invites us to “consider the entire stream at once.” For some that may mean from the source to the ocean, for me this includes the entire hydrological cycle. Water evaporates from the oceans, enters the atmosphere and drops back onto our planet as rain, hail and snow. Bohm describes that “the essential flow is not from one place to another, but a movement within the implicate and superimplicate (generative) orders”. And that “because of the possibility of loops, the flow may go in a pair of opposite ‘directions’ at the same time.34” To Bohm the reference to the stream is only an image for higher levels of consciousness. While Bohm’s approaches these higher levels of consciousness through physics, Goethe does the same through poetry when he talks about the Spirits over the Waters35

The soul of man
Is like water:
It comes from heaven,
And it returns to heaven,
And down again
To the earth it must,
Forever changing.

Remember “Whatever we say a thing is, it isn’t. … For the thing is always more than what we mean … and the thing is also different from what me mean.”6

Or using Bohm’s words instead: “Truth does not emerge from opinions; it must emerge from something else – perhaps from a more free movement of the tacit mind.”36 “Therefore you have to watch out for the notion of truth. Dialogue may not be concerned directly with truth – it may arrive at truth, but it is concerned with meaning.”37 “In … dialogue we share all the roads and we finally see that none of them matters. We see the meaning of all the roads and therefore we come to the ‘no road.’ Underneath, all the roads are the same because of the very fact that they are ‘roads’ – they are rigid.” 38


Notes

1David Bohm, On Dialogue, 1996, page 17

2Jos Kessels, Erik Boers and Pieter Mostert, Vrije Ruimte, 2002

3This ‘Zwischen’ has been translated as ‘The Between’ or ‘Betweenness’ in English. What Buber refers to here is the space that opens up when two (or more) people truly meet, i.e. a unique space that is full of potential.

4David Bohm, Wholeness and the Implicate Order, London, 1980; page 11
Bohm and Peat, Science, Order and Creativity, New York, 1987; page 126

5Ibid, page 48
‘Panta Rhei’ = everything flows; a phrase frequently used by Jiddu Krishnamurti with whom Bohm had a close, collaborative relationship

6Ibid; page xvi

7As described in Gerda Sutter, Wirklichkeit als Verhältnis, 1972, (Dritter Teil, pages 149-186)

8Since most problem solving occurs in groups, it is indeed important to focus on the on the process of problem solving which Bohm describes thus “The point would not be to identify with the group, but rather, what is important in this whole process. You might say ‘This is a wonderful group,’but it’s actually the process what counts.” (italics are mine); David Bohm, On Dialogue, 1996, page 18

9David Bohm, Donald Factor, Peter Garrett; Dialogue – A Proposal, 1981, page 3

10David Bohm, On Creativity, 1996, page viii

11David Bohm, On Dialogue, 1996, page 30
Nancy Kline, Time To Think,1999,

12Observation, feelings, needs and requests.

13This quote is usually attributed to Stephen R. Covey, but the idea has most likely originated with Thomas Walton Galloway or Rollo May.

14David Bohm, On Dialogue, 1996, page 20

15David Bohm, On Dialogue, 1996, pages 19, 31-33
David Bohm, Donald Factor, Peter Garrett; Dialogue – A Proposal, 1981, page 4, 5, 7 + 8
https://paricenter.com/bohmian-psychology-the-undiscovered-continent-of-david-bohms-worldview 5th paragraph from the bottom (accessed on 30th June 2023)

16David Bohm, On Dialogue, 1996, pages 20, 25

17ibid

18As indicated by the use of ‘somehow’, ‘perhaps’, ‘possibly’, ‘we cannot tell exactly’, ‘another approach could be’, etc. David Bohm, On Dialogue, 1996, page 75 and 76

19ibid

20I am not elaborating on these issues, because they do not affect my thinking about “Dialogue in Context.

21In other languages ‘feeling’ can also relate to seeing (Urdu) or hearing (Italian).

22Unfortunately, I do no longer remember the author, nor the title of the book. If you know about said book, please let me know.

23Jalāl al-Dīn Rūmī and Coleman Barks,. The Essential Rumi, San Francisco, 2004, page 109

24https://www.youtube.com/watch?v=hkmvuV6PK20&t=162s, accessed 26th August 2023

25David I. Rome, Your Body Knows the Answer, 2014
compare with’feelings’ and ‘felts’ in David Bohm, On Dialogue, 1996, page 53

26Albert Einstein, quoted in New York Times, 25th May 1946, page 13

27David Bohm, On Dialogue, 1996, page 14

28Matthew, 18:3

29Stephen R. Covey, The 7 Habits of Highly Effective People, 1989; page 240
The question “How do we gain knowledge of what is going on inside other people?” is beautifully elaborated on in E.F. Schumacher, A Guide for the Perplexed, 1977; page 81

30Ibid,

31Both these meanings of ‘skill’ are now obsolete. I have chosen to use the expression anyway, because the original meaning conveys exactly what I am trying to say here. Today ‘skill’ is often referred to in a more technical context, which, by the way, has also been differentiated by Stephen Covey
https://www.etymonline.com/search?q=skill accessed 30th August 2023

32Bohm also describes suspension and proprioception as necessary skills for a scientist in order to arrive at a more coherent understanding of the world.

33David Bohm, On Dialogue, 1996, page 14

34Bohm and Peat, Science, Order and Creativity, New York, 1987; page 195

35Johann Wolfgang von Goethe, Goethe’s Werke, Berlin/Weimar, 1868, Band I, page 99 (translated by the author)

36David Bohm in On Dialogue, 1996, page 35

37Ibid, page 37

38Ibid, page 38