door Kees Voorberg, juni 2023, keesvoorberg@gmail.com
Ik heb zelf geen ervaring als begeleider van een echte Bohmiaanse dialoog[i] (BD). Wel heb ik een aantal ervaringen als deelnemer aan een BD. In ‘Dialoogproceswerk’[ii], een vorm van dialoog die Eelco de Geus en ik ontwikkeld hebben, samen met de deelnemers aan vijf opleidingsgroepen, hebben we wel een aantal uitgangspunten van de BD geheel of gedeeltelijk overgenomen. We streven niet naar een doel in de zin van een concrete uitkomst van de dialoog, alle aanwezigen bij de dialoog zijn ook deelnemers aan de dialoog, de begeleider heeft geen sturende rol in de dialoog. Maar daarmee is dialoogproceswerk nog geen ‘echte BD’. Bovendien hanteren we ook andere uitgangspunten, die niet in BD zijn terug te vinden. Dus dialoogproceswerk heeft wel verwantschap met de BD, maar valt er niet mee samen.
Ik ben 4 of 5 keer deelnemer geweest aan een BD. In dit artikel beschrijf ik mijn eerste, en meest indrukwekkende ervaring als deelnemer en hoe de uitgangspunten van BD daar gehanteerd werden. Het gaat om een ervaring van meer dan 10 jaar geleden, dus het kan zijn dat mijn beschrijving ervan vervormd is, omdat mijn geheugen er hier en daar iets aan veranderd heeft.
De dialoog die ik hier beschrijf maakte deel uit van een zomers theaterfestival in Den Bosch. Ik ging erheen, samen met collega-dialoogproceswerker Hetty Oostijen. We kochten kaartjes voor de BD, zoals anderen kaartjes kochten voor andere voorstellingen en ontmoetten de deelnemersgroep op de plek waar de andere activiteiten van het theaterfestival plaatsvonden. Vandaar wandelden we met de hele groep door de binnenstad van Den Bosch naar een kapel, waar de BD zou zijn. Sommige mensen kenden elkaar, maar de meesten waren vreemden voor elkaar. Bij de kapel aangekomen namen we met de hele groep plaats op het balkon, waar we in een grote cirkel konden zitten en over de rand van de balustrade de ruimte beneden konden zien, waar de BD zou plaatsvinden. In mijn herinnering waren we met een groep van tussen de 25 en 30 mensen, inclusief de begeleider en enkele assistenten. De introductie duurde ongeveer 20 minuten. De begeleider legde uit wat de bedoeling was, in lijn met de beschrijving in ‘Dialogue, a Proposal’. Een paar belangrijke punten:
- Het doel van de dialoog was om meer bewustzijn te krijgen over de onderliggende processen, die in onze groep speelden,
- Het doel was NIET om tot een bepaalde uitkomst of resultaat te komen,
- Vanaf het moment dat we naar beneden gingen om met de BD te beginnen, waren de begeleiders in precies dezelfde rol als alle andere deelnemers. Met andere woorden: vanaf dat moment waren er geen begeleiders meer in de groep en moest de groep zichzelf begeleiden.
- Wie naar de wc moest kon dat doen en weer terugkomen.
- Het was niet toegestaan om vanwege een andere reden de groep te verlaten. Wie dat wel deed mocht niet meer terugkomen.
- De BD zou 3 uur duren. Daarna zou er een uitgebreid ‘walking dinner’ voor ons klaarstaan op het balkon. Er was dan gelegenheid om na te praten gedurende de resterende tijd van de 5 uur die de ‘voorstelling’ zou duren.
Na de uitleg was er gelegenheid om vragen te stellen, waar een aantal mensen gebruik van maakten. Ik herinner me de vragen niet meer; wel dat de vragen naar mijn idee zorgvuldig beantwoord werden.
Toen alle vragen naar bevrediging beantwoord waren kwam er een belangrijk punt. De begeleider vroeg iedere van ons persoonlijk of we op basis van alles wat we nu wisten ‘ja’ of ‘nee’ zeiden tegen deelname aan deze BD. Een enkeling vroeg nog om aanvullende uitleg en daarna ging de begeleider de groep rond met zijn vraag. Eén deelnemer zei ‘nee’ en verliet na een korte toelichting de groep. Alle anderen zeiden ‘ja’.
Daarop gingen we met de groep naar beneden. De kapel was een tamelijk kale ruimte waarin we in een kring gingen zitten. Er waren verder geen rituele elementen aanwezig. In het midden van de kring stonden twee kratten met flessen mineraalwater voor ons gebruik.
Aan de dialoog zelf heb ik na zoveel tijd niet veel concrete herinneringen meer. Er waren periodes met levendige gesprekken en andere periodes, waarin het gesprek wat kabbelde. De begeleiders hielden zich aan de afspraak om als gewone deelnemers te participeren. Soms ging het gesprek over wat er in de groep als geheel en/of bij individuele deelnemers gebeurde. Soms ging het over thema’s ‘in de wereld’. Van die laatste herinner ik me nu een intensieve uitwisseling over antisemitisme en de sterke persoonlijke betrokkenheid van een van de deelnemers bij dat onderwerp. Iedereen die aan de BD begonnen was is er tot het einde bij gebleven.
Na 3 uur werd de BD beëindigd. We gingen met de hele groep naar het balkon waar een goed verzorgde maaltijd van een cateraar op ons stond te wachten en waar er ook wat andere drankjes dan mineraalwater beschikbaar waren. Ik herinner me dat daar een prettige, vrije, open sfeer was, waarin er meer persoonlijke contacten ontstonden en waar in tweetallen of kleine groepjes werd nagepraat over de dialoogervaring en alles wat er verder leefde. Het was voor mijn gevoel een belangrijk onderdeel van de BD. Een gelegenheid om langzaam ieder op zijn of haar eigen manier de ervaring wat te laten bezinken en terug te komen in de wereld buiten de BD.
Ook al kan ik me inhoudelijk niet veel meer herinneren van wat er in de dialoog aan de orde kwam, ik kijk erop terug als een waardevolle ervaring, waarvan ik blij ben dat ik die heb meegemaakt. Belangrijke elementen daarin waren de heldere uitleg aan het begin, het commitment van de deelnemers (en de mogelijkheid om alsnog te kiezen om niet mee te doen), de ruim beschikbare tijd en het volledig zelfsturend zijn van de groep.
Een belangrijk aspect van deze hele ervaring was de theatrale context waarin deze dialoog geplaatst was. Onderdelen daarvan waren de inbedding van de BD in het theaterfestival, de gezamenlijke wandeling naar de kapel, de voorbereiding op het balkon, het persoonlijk commitment van ieder van de ‘spelers’ (en de vrijheid om nee te zeggen), de nazit en de duidelijk regels. Door deze theatrale inbedding, maakten we allemaal deel uit van een ‘voorstelling’ terwijl we ook een authentieke dialoog voerden. Ik heb later nog een aantal BD’s meegemaakt, waarin deze theatrale context ontbrak en die voor mij minder betekenisvol waren, dan de hier beschreven ervaring. Ik denk dat dat alles te maken heeft met de zorgvuldige theatrale inbedding van deze BD.
[i] David Bohm (1917-1992) heeft veel geschreven over dialoog, waardoor er veel interpretaties mogelijk zijn van wat een ‘Bohmiaanse dialoog’ is. In dit artikel ga ik ervan uit dat de Bohmiaanse dialoog de dialoogvorm is die beschreven wordt in het artikel ‘Dialogue: a Proposal’ van David Bohm, Donald Factor en Peter Garrett. http://www.david-bohm.net/dialogue/dialogue_proposal.html
[ii] Zie Kees Voorberg en Eelco de Geus: ‘In Dialoog. Relatie-kwaliteit als bron van vernieuwing’, Milinda Uitgevers, 2e druk 2022.
Kees Voorberg: ervaren dialoogbegeleider die samen met Eelco de Geus het Dialoogproceswerk ontwikkelde en veel mensen in Nederland heeft opgeleid. Hij schreef met Eelco het boek “In Dialoog”.
